214 rocznica urodzin Fryderyka Chopina

Studia. W roku 1826 rozpoczął Chopin kolejny, ostatni etap edukacji. Wstąpił w szeregi studentów Szkoły Głównej Muzyki przy Uniwersytecie Warszawskim, którą kierował Józef Elsner. Doceniony już w pierwszym roku – Elsner notuje: „szczególna zdolność” – rok później skomponował dwa pierwsze poważne utwory: Wariacje B-dur op. 2 na temat Là ci darem la mano z „Don Juana” Mozarta dedykowane przyjacielowi Tytusowi Woyciechowskiemu oraz Sonatę c-moll op. 4 dedykowaną Elsnerowi. Wariacje staną się pierwszym utworem wydanym poza granicami kraju, swoistym glejtem otwierającym przed młodym artystą sale koncertowe w czasie debiutanckiego tournée w roku 1829. Sonata przygotuje trzy dojrzałe arcydzieła gatunku powstałe wiele lat później.

Rok po Wariacjach napisał Chopin Fantazję A-dur na tematy polskie (op. 13) i Rondo à la Krakowiak (op. 14). Fantazję i Rondo łączy wiele cech wspólnych. Obydwa utwory z jednej strony podążają za specyfiką wirtuozowskich gatunków w stylu brillant, z drugiej strony przygotowują indywidualne środki wyrazu, które niebawem wykorzysta Chopin w swych najważniejszych kompozycjach z udziałem orkiestry – dwóch koncertach fortepianowych. Wszystkie trzy młodzieńcze utwory przeznaczone na fortepian z orkiestrą (Wariacje, Fantazja i Rondo), miały na trwałe zagościć w programach koncertowych na całym świecie.

Samodzielna twórczość. W lipcu 1829 roku Chopin ukończył Szkołę Główną Muzyki. Elsner ocenił wychowanka najwyżej: „Szopen Friderik — szczególna zdolność, geniusz muzyczny”. W tym samym miesiącu wyruszył kompozytor w pierwszą podróż do Wiednia, przy okazji zwiedzając południową Polskę i – w drodze powrotnej – Czechy i Niemcy. W Wiedniu dał dwa koncerty. Wykonywał Wariacje op. 2 i Rondo op. 14 oraz improwizował. Sukces był porywający. Uskrzydlony nim, rzucił się w wir życia muzycznego, towarzyskiego i w wir pracy. Już w październiku 1829 wspomniał przyjacielowi o swoim „ideale”, który mu się śnił i dla którego napisał Larghetto – wolną część pierwszego koncertu (Koncertu f-moll, ukończonego na początku 1830 roku, który został jednak wydany jako drugi z op. 21, stąd numeracja koncertów nie odpowiada chronologii powstania). Wspomnianym ideałem, adresatką Koncertu, była studentka Konserwatorium Warszawskiego w klasie śpiewu – Konstancja Gładkowska. Szczere i niezwykle głębokie młodzieńcze uczucie leżące u podstaw kompozycji, wpłynęło na jej szczególny wyraz emocjonalny i rys osobisty. Odbiór utworu – a zwłaszcza Larghetta – był tak entuzjastyczny, iż sam jego autor był nieco zdziwiony. Zachęcony powodzeniem, niemal natychmiast rozpoczął prace nad kolejnym Koncertem, tym razem utrzymanym w tonacji e-moll, który ukończył również niesłychanie szybko. Już we wrześniu odbyły się pierwsze próby, a publiczne wykonanie miało miejsce w październiku 1830 roku.

Wyjazd. 11 października w Teatrze Narodowym odbył się pożegnalny koncert Chopina przed planowaną zagraniczną podróżą. Powodzenie pierwszego wyjazdu do Wiednia zachęciło bowiem kompozytora i jemu najbliższych do zorganizowania tournée artystycznego na większą skalę. Okoliczności wydawały się nader sprzyjające. Chopin został już zauważony w muzycznej stolicy Europy, zarówno jako pianista, jak i jako kompozytor. Wydane w Wiedniu Wariacje zebrały bardzo pozytywne recenzje. Właśnie ukończył drugi znakomity Koncert, którego wartości – mimo skromności i samokrytycyzmu – był świadomy. Równolegle otrzymał zaproszenie do Berlina, gdzie rad by go był przyjąć Książę A. Radziwiłł. Nic, tylko spakować się, zebrać rękopisy, listy polecające i ruszyć w drogę. Jednak Chopin odkładał wyjazd, jak tylko mógł. Miotany młodzieńczymi afektami, coraz częściej popadający w stany niemocy bez przyczyny, zaczął snuć nieokreślone wizje śmierci na obczyźnie, opuszczenia bliskich na zawsze, niewiadomej grozy czyhającej po tamtej stronie granicy. Jakie były przyczyny owych proroczych, jak się miało okazać, przeczuć? Czy dwudziestoletni wirtuoz–kompozytor zdawał sobie sprawę, że kończy szczęśliwy, niemal idylliczny etap życia? Czy wrażliwa jego natura składała sygnały o niepokojach w różnych zakątkach Europy w wizję niepewnej przyszłości? Czy przeżywał tak naturalne obawy przed koniecznością zmian? Trudno orzec. Nastrój niepewności musiał jednak udzielić się najbliższym, gdyż wybranka serca, Konstancja, na pożegnanie skreśliła słowa:

„Ażeby wieniec sławy w niezwiędły zamienić,
Rzucasz lubych przyjaciół i rodzinę drogą;
Mogą cię obcy lepiej nagrodzić, ocenić,
Lecz od nas kochać mocniej pewno Cię nie mogą”.

Po miesiącach wahań i opóźnień ostatecznie podjął Chopin decyzję: 2 listopada 1830 roku opuści Warszawę i uda się w drugą podróż do Wiednia. Pożegnanie zorganizowane przez najbliższych było niesłychanie serdeczne. Do oberży rogatkowej na Woli przybyli profesorowie, przyjaciele i najbliżsi, mistrz Elsner skomponował nawet pożegnalną kantatę do tekstu Ludwika Adama Dmuszewskiego, zaczynającego się od słów: „Zrodzony w polskiej krainie”.

Podróż

Wiedeń. Do Wiednia dotarł Chopin po trzech tygodniach. Kolejny tydzień spędził wiodąc dobrze już sobie znane życie w salonach arystokracji i teatrach, asymilując się w nowym miejscu i intensywnie poznając aktualnie grywany repertuar. Wtedy dotarła doń wiadomość o wybuchu w Polsce powstania listopadowego. Stało się. Chciał wracać i bić się, jak wszyscy niemal koledzy. Siłą przymuszony przez najwierniejszego przyjaciela, Tytusa Woyciechowskiego, pozostał jednak w Wiedniu. Ale zmienił się nie do poznania. Jeszcze kilka tygodni wcześniej dusza towarzystwa, teraz niemal błąkał się nie mogąc znaleźć sobie miejsca. Bez wieści o powstaniu i najbliższych, nawiązał kontakty z Polakami na obczyźnie. Samotnie spędził ponure święta Bożego Narodzenia. Zwierzył się przyjacielowi: „za mną grób, pode mną grób… tylko nade mną grobu brakowało”. Żałując wyjazdu, tęskniąc za rodziną, przyjaciółmi i Konstancją, nie widząc racjonalnego wyjścia z sytuacji, rozpoczął przelewanie skrajnych emocji na klawiaturę fortepianu.

Drugi, ośmiomiesięczny pobyt w Wiedniu, jakże inny był od pierwszego. Chopin nie koncertował prawie wcale, o komponowaniu też wiemy niewiele. Jego ówczesny stan ducha i reakcje na wydarzenia w ojczyźnie spowodowały, iż w tradycji z tym właśnie okresem zaczęto łączyć pierwsze szkice jednych z najbardziej dramatycznych utworów: Scherza h-moll, Etiudy c-moll „Rewolucyjnej” czy nawet Ballady g-moll. Jednak względy stylistyczne i obserwacja drogi twórczej każą przesunąć prace nad tymi pierwszymi arcydziełami o dwa, a nawet trzy lata. W Wiedniu na pewno tworzył Nokturny op. 9 i op. 15, Poloneza op. 22 i pierwsze wydane mazurki. Nie można jednak wykluczyć, iż walki w Polsce, a zwłaszcza ich tragiczny finał, wpłynęły na rodzenie się niezwykle dramatycznego nurtu twórczości, który miał zastąpić młodzieńczy liryzm i wirtuozerię. Chopin miotał się. Na początku powstania napisał: „gdybym mógł, wszystkie bym tony poruszył, jakie by mi tylko ślepe, wściekłe rozjuszone nasłało uczucie, aby choć w części odgadnąć te pieśni, których rozbite echa gdzieś jeszcze po brzegach Dunaju błądzą, co wojsko Jana śpiewało”. Po wzięciu Warszawy zanotował (już w Stuttgarcie): „A ja tu bezczynny, a ja tu z gołymi rękami, czasem tylko stękam, boleję na fortepianie, rozpaczam”.

Paryż. W lipcu 1831 roku ruszył w drogę przez Niemcy do stolicy Francji. W Stuttgarcie zastały go wieści o upadku powstania, co – po załamaniu nerwowym, którego ślad pozostawił w osobistym notatniku (tzw. „dzienniku stuttgarckim”) – ostatecznie skłoniło go do udania się w „ten inny świat”. W Paryżu z trudem i zmiennym szczęściem starał się zaistnieć. Przez wybitnego pianistę Friedricha Kalkbrennera potraktowany jak uczeń, chwilowo wahał się, czy nie przyjąć propozycji trzyletniej nauki. Z trudem próbował zorganizować publiczny koncert. Pozostawał niemal bez środków do życia, jak się zwierzył przyjacielowi, z „dukatem w kieszeni”. Wobec piętrzących się trudności organizacyjnych zaczął popadać w zniechęcenie. Musiała się do tego przyczynić – przyjęta pozornie obojętnie – wiadomość o ślubie Konstancji z ziemianinem Grabowskim. Zachowała się nawet wzmianka, iż myślał już poważnie o opuszczeniu Paryża, kiedy nastąpił gwałtowny zwrot fortuny. Po niespełna pół roku starań udało się wreszcie zorganizować samodzielny koncert. Pod koniec lutego 1832 roku w sali Pleyela zaprezentował się elicie ówczesnego świata muzycznego, z Ferencem Lisztem i François-Josephem Fétisem na czele. Relacjonowano: „Wszystkich tutejszych fortepianistów zabił na śmierć, cały Paryż ogłupiał”. Natychmiast pojawiły się liczne zamówienia z kręgów arystokratycznych na lekcje fortepianu. Chopin zdecydował, że pozostanie w Paryżu.

 

Paryż, lata 30.

Po publicznym sukcesie błyskawicznie wszedł w krąg najwybitniejszych artystów epoki. Zaprzyjaźnił się z Lisztem, Berliozem, Hillerem, Heinem, Mickiewiczem. Stał się częstym bywalcem najważniejszych salonów stolicy. Nawiązał kontakty z polską Wielką Emigracją, zaprzyjaźnił się z Księciem Adamem Czartoryskim i Delfiną Potocką. Jego popularność opisał Antoni Orłowski: „wszystkim Francuzkom głowy zawraca, a w mężczyznach zazdrość wzbudza. Jest on teraz w modzie i niedługo świat ujrzy rękawiczki à la Chopin”.

To powodzenie spowodowało, iż nie mógł zbytnio skupić się na komponowaniu. Stopniowo wydawał swoje utwory z okresu warszawskiego i wiedeńskiego, stworzył też kilka kompozycji wirtuozowskich (m.in. Duo Concertant), jednak z utworów wartościowych należy wymienić ukończony wówczas cykl Etiud op. 10. Kompozycje te – dzięki niezwykle nowatorskiemu podejściu do gatunku i bogactwu zastosowanych środków – są ważnym świadectwem konsekwentnego rozwoju Chopinowskiego stylu. Stanowią one swoisty pomost łączący utwory wcześniejsze z arcydziełami wydanymi w połowie lat trzydziestych: Scherzem h-moll i b-moll, Balladą g-moll i Impromptu As-dur.

George Sand. W czasie największego paryskiego sukcesu, próbował Chopin ustabilizować swoje życie osobiste. W roku 1835 zacieśnił kontakty z rodziną Wodzińskich ze Służewa. Rok później oświadczył się Marii Wodzińskiej i został przyjęty, lecz w nieco zagadkowy sposób: w tajemnicy i pod warunkiem dbania o zdrowie. Do dziś nie do końca jasne są okoliczności ostatecznego fiaska planów matrymonialnych, o szczerym zaangażowaniu kompozytora świadczy jednak zapisek na pakiecie korespondencji z Wodzińskimi: „moja bieda”. Niedługo później, bo jeszcze w roku 1836 poznał Aurore Dudevent, o sześć lat starszą rozwiedzioną francuską pisarkę występującą pod pseudonimem George Sand, lecz spotkanie to pozostawiło raczej niechęć niż zapowiedź późniejszej zażyłości. Po niespełna roku stało się jasne, że małżeństwo z Marią Wodzińską nie dojdzie do skutku, natomiast rosnące zainteresowanie kompozytorem wykazywała właśnie George Sand.

W tym czasie Chopin ukończył – oprócz kolejnych mazurków i nokturnów – drugi cykl etiud (op. 25) oraz drugie, najbardziej liryczne scherzo (b-moll). Jeszcze przed wydaniem tego ostatniego Robert Schumann – kilka lat wcześniej okrzykujący swego rówieśnika geniuszem – spointował: „To smutne, że przez te siedem lat, od kiedy zamieszkał w Paryżu, zrobił tak niewiele”. Schumann najwyraźniej nie docenił tego, co z perspektywy czasu wydaje się oczywiste: Chopin do roku 1837 w Paryżu nie komponował wiele, gdyż życie zmusiło go do skupienia się na innej działalności. Jednak szczególny tryb pracy polegający na niekończącym się cyzelowaniu szczegółów, spowodował, iż spod jego pióra wychodziły utwory wyjątkowej wartości, na dodatek zmiany w stylistyce twórczości były nieodwracalne i wytworzyły olbrzymi potencjał, który jakby czekał na dogodny moment do ukazania pełni swej siły. Taki „moment” nadarzył się w wyniku zacieśnienia związku z George Sand, co doprowadziło do wspólnej podróży na Majorkę w zimie 1838 roku. To stamtąd podzielił się Chopin z przyjacielem znamienną refleksją: „A moje życie, żyję trochę więcej… Jestem blisko tego, co najpiękniejsze. Lepszy jestem”. Najprawdopodobniej temu stanowi ducha, długo poszukiwanemu azylowi, atmosferze ciepła stworzonej przez George, zawdzięczamy erupcję twórczego geniuszu. To wtedy powstały bowiem jedne z najwybitniejszych kompozycji Chopina, mimo że ten dręczony był on ciężką chorobą (zdiagnozowano objawy gruźlicy), spowodowaną wyjątkowo niekorzystnym wilgotnym klimatem panującym na wyspie o tej porze roku.

George Sand napisała w drodze powrotnej: „Będąc śmiertelnie chory, stworzył na Majorce muzykę przywodzącą nieodparcie myśl o raju. Ale tak bardzo przywykłam go widzieć w obłokach, że nie wydaje mi się, by jego życie lub śmierć coś dla niego znaczyły. Sam dobrze nie wie, na jakiej planecie żyje”. W klasztorze Kartuzów w Valldemozie na Majorce ukończył Chopin Preludia op. 28, dwa Polonezy op. 40 oraz pracował nad Balladą F-dur, Scherzem cis-moll, i Mazurkami op. 41. Pracę, przerywaną przez gwałtowne ataki choroby i zawieszoną po ostatecznej decyzji o powrocie, zakończył w lecie, w czasie pierwszego pobytu w posiadłości George Sand w Nohant. Tam też pracował nad nowymi kompozycjami: Impromptu Fis-dur oraz Sonatą b-moll.

 

Lata 40.

Nohant. Pierwsze lato w Nohant i następujący po nim rok wspólnej pracy w Paryżu, skłoniły kompozytora i jego towarzyszkę życia do organizacji czasu według stałego rytmu: ciepłe miesiące na wsi, gdzie Chopin intensywnie komponował, natomiast reszta roku w Paryżu, gdzie wciąż cieszył się niesłabnącym powodzeniem: udzielał licznych lekcji fortepianu, dawał koncerty, uczestniczył w życiu artystycznym miasta, pozostawał w ścisłym kontakcie ze środowiskiem emigracyjnym oraz prowadził interesy wydawnicze. Nohant stało się jego drugim domem, miejscem, w którym otoczony był ciepłem i troskliwością. Sześć kolejnych okresów letnich spędzonych na wsi to bez wątpienia najszczęśliwsze chwile w życiu kompozytora po opuszczeniu ojczyzny. Chwile, które przeznaczył na intensywną i niezwykle owocną pracę. Chwile, które przyniosły szereg arcydzieł literatury fortepianowej. W czasie drugiego lata w Nohant (1841) stworzył Balladę As-dur, dojrzałe Nokturny op. 48 i Fantazję f-moll. W miesiącach letnich 1842 i 1843 skomponował Impromptu Ges-dur, Balladę f-moll, Poloneza As-dur, Scherzo E-dur, Nokturny op. 52 i Mazurki op. 56. Rok później Berceuse i Sonatę h-moll. W roku 1845 pracował nad najbardziej rozbudowanymi formalnie dziełami: Barkarolą, Polonezem-Fantazją i Nokturnami op. 62; wreszcie w roku 1846 ukończył Nokturny op. 62 i pracował nad Sonatą wiolonczelową – ostatnim opusowanym dziełem. Tym razem pobyt na wsi nie był jednak tak idylliczny, jak poprzednie. Rodzący się konflikt, w którego zarzewiu leżała prawdopodobnie niechęć syna George Sand do Chopina, stopniowo się zaostrzał i sytuacja stawała się ciężka do zniesienia. Coraz trudniej było skupić się na pracy. Wreszcie Chopin wyjechał do Paryża – jak się miało okazać, aby do Nohant nigdy już nie powrócić. Pomimo szczerych chęci, przynajmniej ze strony kompozytora, konfliktu nie dało się już zatrzymać. W sytuacji ogólnego napięcia, nie wiedząc o kłótni George Sand z córką – Solange – w lipcu 1847 roku w dobrej wierze pomógł tej ostatniej. W ten sposób nie tylko nieświadomie wystąpił przeciwko George, al. i podsycił rosnącą zazdrość matki o przyjaźń kompozytora z córką, co w konsekwencji doprowadziło do ostatecznego zerwania stosunków. Dla Chopina był to cios, po którym nie potrafił się podnieść. Pomimo powierzchownego spokoju, uporczywie wracał w myślach i korespondencji do tematu „Pani S.”. Praktycznie przestał tworzyć, do końca życia ukończył już tylko kilka nieopusowanych miniatur i pozostawił kilka szkiców.

Choroba i śmierć. Po zerwaniu z George Sand, Chopin próbował odnaleźć się w otaczającym świecie. Dawał lekcje, był stałym gościem ks. Czartoryskich w Hôtelu Lambert, widywał się z przyjaciółmi. Nie potrafił jednak skupić się na komponowaniu, a przy tym nie mógł uciec od myśli o Sand. W 1848 roku napisał do rodziny „Dotychczas jeszcze jestem nieswój”. W tym roku dał też ostatni, przyjęty entuzjastycznie koncert w Paryżu i za namową uczennicy Jane Stirling udał się w długą, fatalną w skutkach podróż po Wielkiej Brytanii. Pomimo, iż traktowany z największą troskliwością i mimo szeregu sukcesów artystycznych, bardzo źle zniósł tę wyczerpującą tułaczkę. Wilgotny klimat Anglii i Szkocji spowodował szybki postęp choroby, równie groźne okazało się pogorszenie kondycji psychicznej. Z dala od bliskich, zamęczany licznymi wizytami w domach brytyjskiej arystokracji, stopniowo tracił siły witalne, nie miał też warunków do komponowania. Mimo ciężkiego stanu zdrowia, gorączki i wyczerpania, 16 listopada 1848 roku, dał ostatni w życiu koncert – w sali Guildhall w Londynie na rzecz polskich emigrantów.

Po powrocie do Paryża walczył jeszcze z chorobą, próbował pisać, jeszcze uczył, lecz miał coraz mniej sił. Osamotniony, widujący się już tylko z nielicznymi przyjaciółmi, pozostawał w listownej łączności z Solange, nigdy też nie przestał myśleć i mówić o George Sand. W lecie 1849 roku poprosił o przyjazd siostrę Ludwikę, która otoczyła brata troskliwą opieką. Było już jednak za późno. Chopin umierał. Paradoksalnie – jeszcze kilka miesięcy wcześniej prawie zupełnie opuszczony – odchodził niemal na oczach całego miasta. Według relacji słynnej śpiewaczki Pauline Viardot, „wszystkie wielkie damy paryskie uważały za swój obowiązek zemdleć w jego pokoju”. Dokończył żywota 17 października 1849 roku o godzinie drugiej nad ranem.

Tekst autorstwa dr. Artura Szklenera. Źródło: www.chopin.nifc.pl